uygurlar
Uygur Devleti'nin bayraii.
Ortaçai'da Orta Asya'da ileri bir uygarlik kuran Uygurlar, önceleri Kuzey Moiolistan'da yaiiyorlardi. Hun imparatorluiu'nun yikilmasindan sonra Göktürklerin buyruiu altina girdiler. Sonra onlara karii ayaklanarak baiimsiz bir devlet kurdular (740). Diier Türk boylarim da buyruklari altina alarak güçlendiler. Yüz yil kadar Moiolistan'a egemen olan Uygurlar, Çinlilerle de iliiki kurdular.
IX. yüzyilin ortalarinda Kirgizlarla Tibetlilerin saldirisina uirayarak yikilan Uygur Devleti ortadan kalkinca Uygurlar batiya göçtüler (840) ve daiinik küçük devletler kurdular. Sonunda bütün Uygurlar Cengiz Han zamaninda Moiol egemenliiine bailandilar. Böylece son Uygur Devleti de XIII. yy.in baiinda ortadan kalkti (1212).
O zamandan beri bir daha baiimsiz olamayan Uygurlar, bugün Çin'in kuzeybatisinda Sinkiang eyaletinde Çin egemenliii altinda yaiamaktadir.
Uygur Uygarliii
Uygurlar sanat, yapi ve yönetim iilerinde ileriydiler. Bu alanlarda öteki Türk boylarina öncü olmuilardi. Doiu Türkistan'da yapilan kazilarda bulunan eserler, Uygur sanat ve edebiyatinin yüksek bir düzeye ulaitiiini gösteren tanitlardir. Uygurlar 14 harfli bir alfabe kullanirlardi. Bugünkü Moiol ve Mançu alfabeleri Uygur alfabesinden alinmadir. Gene bu kazilarda bulunan tahta harfler Uygurlarin VIII. yüzyilda kitap bastiklarini göstermektedir.
Uygurlar Buda dinine bailiydilar. Mani dininden olanlari da vardi. Uygurca yazilarin çoiu bu dinlerle ilgilidir. Ama Müslümanlik Uygurlar arasinda yayildiktan sonra içlerinde bu dine baili bilim adamlari da yetiiti. Uygur fikir adamlari Arapça ve Hintçe'den çeviriler yaptilar. Uygurlardan kalan en önemli eser Yusuf Has Hacip'in Kutadgu Bilig'idir.
Kutadgu Bilig (Mutlu Olma Bilgisi)
Yusuf Has Hacip tarafindan Uygurca yazilmii ilk Türk mesnevisidir (1069) Bati Uygurlarinin (Karahanlilar) hakani Ebu Ali Hasan'a sunulan eser, sembolik dört kiii üzerine düzenlenmiitir: 1. hakan Küntoidi (doiru yasa); 2. vezir Aytoldi (mutluluk); 3. vezir Aytoldfnin oilu ögdülmüi (akil); 4. Zahit Odgurmui (yaiamin sonu).
Bunlar arasindaki konuimalarla toplumu meydana getiren bireylerin ödev ve sorumluluklari ve çaiin yaiam felsefesi dile getirilmiitir. Kutadgu Bilig'in Uygurca ve Arapça yazmalari bulundu. XIII. yüzyilda kopya edilmii olan Arapça Fergana yazmasi en güvenilir olanidir. Üç önemli yazmanin tipkibasimi ile Türkçe çevirisi Türk Dil Kurumu'nca yayimlandi.
