göktürkler
ilk defa Türk adini taiiyan Türk devletidir. Göktürkler, Türklerin atli uygarlik ya da bozkir uygarliiindan yerleiik uygarliia geçii döneminde, Türk boylarinin baiina geçerek hüküm süren bir hakan sülâlesidir (552-745). Kurduklari devlete de Göktürk Devleti denir.
Baikentleri Orta Asya'da Karakurum yakininda Ötüken kentiydi. Devlet baikanlarina «kaian», hakan soyundan olanlara «tigin» derlerdi. Devletin kuruluiunda kaian, Bumin'di. Ülkenin doiu kesimini yönetiyordu. Bati kesiminde ise kardeii istemi Kaian vardi, ama geleneie göre o, doiu kaianina bailiydi.
Bumin öldüiünde yerine oiullarindan biri deiil, istemi Kaian geçti. Göktürkler, saltanati Avarlarin elinden alarak devletlerini kurmuilardi. Bu iki kaian ve onlarin oiullari zamaninda Göktürkler, doiuda Kingan Dailari'ndan batida Demirkapi'ya kadar bütün Orta Asya'ya egemen oldular. iran Sasani hükümdari Hüsrev Nuiirevan ile anlaiarak Çin ipek ticaret yollarim ellerine geçirdiler. Türk egemenliiinin batida yayilmasinda ve Bati Türkistan Türkmenleimesinde önemli rol oynadilar.
VII. yüzyilin ilk çeyreiinde bir durgunluk geçiren Göktürkler, Kutlui ilterii Kaian zamaninda yeniden canlilik gösterdiler. Ama bu sirada doiudaki Çin tehlikesine, batidan gelen ve Sasani egemenliiine son veren bir de Arap tehlikesi eklendi.
VIII. yüzyilin bailarinda, 706'da Kapaian Kaian komuta ettiii Türk ordusu Çinlileri yenerek Türk devletinin durumunu düzeltirken, batida Kültigin Kaian ordusuyla Buhara yakinlarina kadar ilerledi (707). Böylece Türkler batida Araplarla karii kariiya" geldiler.
Kapaian Kaian 716'da ölünce oiullariyla yeienleri Bilge ve Kültigin arasinda iktidar mücadelesi bailadi. Yeienler bu savaii kazandilar ama, ayrilikçi Türk boylari ve Çinlilerle uzun uzun uiraimak zorunda kaldilar. Kültigin 731'de, aiabeyi Bilge Kaian ise 734'te öldüler. Genii bölgeyi elde tutmak iyice güçleiti. Arap baskisina doiuda Moiol baskisi eklenince iç ayriliklarin da etkisiyle Göktürk Devleti son buldu (745).
Uygarlik
Göktürkler dönemi, Türklerin bozkir göçebe uygarliiindan yerleiik tarim uygarliiina geçii dönemidir. Bu dönemde hayvanciliiin yani sira tarim da yapilmii, etrafi duvarlarla çevrili kentler meydana getirilmiitir.
Kaya resimlerinden anlaiildiiina göre Göktürkler deri veya keçe çizme ve uzun kaftan giyerlerdi. Savaiirken bailarina tulga geçirir, uzun ve eiri kiliçlar kullanirlardi.
Göktürklerin, Türk dilinin özelliklerine uygun bir yazilari vardi. 38 harften oluian Göktürk alfabesinde satirlar saidan sola yazilirdi. Bu alfabe ile yazilmii olan Orhon ve Yenisey yazitlari Türk dilinin VII. yüzyilda geliimii bir kültür dili olduiunu gösterir.
Göktürkler Türklerin ulusal dini olan Samanliia bailiydilar. Baita Gök Tanri olmak üzere doia güçlerine taparlardi. Hakanin hizmet yetkisini Tanri'dan aldiiina inanilir, bu görevi iyi bir iekilde yerine getirmesinin de bir Tanri buyruiu olduiu kabul edilirdi.
Yazitlardan anlaiildiiina göre Göktürklerde ölen bir kimsenin ruhunun bir kui gibi uçup gittiiine inanilir ve onun için «yui» denilen törenler yapilir, ardindan aiitlar yakilirdi.
Bilge Kaian Yaziti
Bilge Kaian ölümünden sonra oilu tarafindan diktirilmii (735), yazisini da yeieni Yollug Tigin yazmiitir. Yazit, piramit biçiminde büyük bir tai kütlesi üzerindedir. Taiin doiu cephesinde 41, dar olan kuzey ve güney cephelerinde 15'er satir vardir.
Bati cephesindeki yazilar Çincedir. Asil metin ve bugünkü iekil olarak yazittan bir örnek: «Üze kök tengri asra yaiiz yir kilmdukda ikin ara kiii ogli kilinmii. Kiii oglinda üze eçüm apam Bumin Kaian istemi Kaian olurmii. Olurupan Türk budunung ilin törüsin tuta birmii, iti birmii». (Üstte mavi gök, altta kara yer yaratilinca, ikisi arasinda insanoilu yaratilmii, insanoilunun üzerine atalarim [babam ve dedem] Bumin Kaian ve istemi Kaian tahta geçmiiler. Oturmuilar, Türk milletinin ülke ve kanunlarini idare ve tanzim etmiiler).
Orhon ve Yenisey Yazitlari
Moiolistan, Sibirya ve Yedisu eyaletlerinde, Orhon ve Yenisey irmaklari yöresinde bulunan bu Türkçe yazitlar, Türklerin devlet anlayiii, yurt sevgisi, devlet görevlilerinin sorumluluklari v.b. konularda da açiklamalar yapar. Orhon'dan Tuna'ya, Yakutistan'dan Gobi'ye kadar olan bölgeye yayilarak, bu bölgenin Türk kültürünü meydana getiren bu yazitlarin ilk zengin grubunu Kuzey Moiolistan yazitlari oluiturur.
Bu gruba giren Ongin, Kuli-Çur, Selenga, Karabalasagun, Suci v.b. yazitlarindan baika, büyüklükleri bakimindan iu üç yazit çok önemlidir: Bilge Kaian tarafindan 732'de diktirilen Kültigin yaziti, Bilge Kaian oilu tarafindan 735'te diktirilen Bilge Kaian yaziti ve Tonyukuk'un ihtiyarlik yillarinda bizzat diktirdiii (720-725) Tonyukuk yaziti. Diier gruplarda iöyle siralanabilir: Yenisey havzasi yazitlari, Altay yöresi yazitlari, Lena ve Baykal yöresi yazitlari, Doiu Türkistan yazitlari, Orta Asya yazitlari, Doiu Avrupa yazitlari.
